سنگ عقیق شجر یکی از گوهرسنگ‌های مهم و قیمتی در ایران است که در مناطق خاصی مثل فردوس، سه قلعه، قاین، سمنان و دیگر نقاط کشور یافت میشود. این سنگ به دلیل رنگ‌های منحصربه‌فرد و الگوهای زیبایی که دارد، مورد توجه کارشناسان سنگ شناسی و عاشقان جواهرات قرار گرفته است. شهرستان فردوس در استان خراسان جنوبی به شهر گوهرسنگ معروف است؛ زیرا معادن و دشت‌های عقیق متنوعی در این منطقه وجود دارند. علاوه بر عقیق شجر، عقیق‌های تک رنگ کاملا طبیعی و زلال با رنگ‌های خاصی مثل سوسنی، یاسی، بنفش، کبود و آبی نیز در فردوس یافت می‌شوند.
راه تشخیص سنگ شجر اصل
روش‌های مختلفی برای تشخیص سنگ عقیق شجر اصل از تقلبی وجود دارند. برخی از این روش‌ها عبارتند از:
- بررسی سختی سنگ
سنگ عقیق شجر اصل از جمله سنگ‌های قیمتی و ارزشمندی به شمار می‌آید که به دلیل نقش‌های طبیعی و خاص ظاهری که دارد، بسیار پرطرفدار و با ارزش است. یکی از ویژگی‌های مهم این نوع سنگ‌ها، سختی بالای آن‌ها است.
سختی سنگ عقیق شجر اصل بالاتر از سختی شیشه است. یعنی این که می‌توان با این سنگ‌ها روی سطح شیشه خط ایجاد کرد. در حالی که سنگ‌های تقلبی و غیراصل فاقد این قابلیت هستند و نمی‌توانند روی شیشه خط انداخته و آن را خراش دهند.
با این حال، این آزمایش باید بر روی نگین‌های نازک عقیق شجر و به صورت بسیار محتاطانه انجام شود. زیرا امکان شکستن و آسیب دیدن نگین وجود دارد. در این موارد، بهتر است از سایر روش‌های تشخیص اصالت استفاده شود تا از آسیب به سنگ جلوگیری شود.
- بررسی وزن سنگ
بررسی وزن سنگ یکی از مهمترین روش‌های تشخیص اصالت سنگ شجر است. سنگ‌های شجر اصل به دلیل ساختار و ترکیب شیمیایی خاصی که دارند، در مقایسه با سنگ‌های تقلبی، وزن بیشتری دارند.
عقیق شجر یک نوع سنگ کریستالی است که از سیلیس تشکیل شده است. این سنگ به دلیل ساختار کریستالی متراکم و ویژگی‌های منحصر به فرد خود، وزن بیشتری نسبت به سنگ‌های مشابه تقلبی دارد. در واقع، چگالی و تراکم ساختاری سنگ اصل شجر بیشتر از نمونه‌های تقلبی است. برای مثال، یک سنگ عقیق شجر اصل به اندازه 1 سانتی متر مکعب، وزنی در حدود 2.6 گرم دارد. در حالی که یک سنگ تقلبی با همان اندازه، وزنی در حدود 2 گرم خواهد داشت. این اختلاف وزن به دلیل تفاوت در چگالی و ساختار کریستالی دو نوع سنگ است.
علاوه بر وزن، سایر ویژگی‌های فیزیکی مانند شفافیت، رنگ، سختی و حتی صدای تولید شده هنگام ضربه زدن به سنگ نیز می‌توانند در تشخیص اصالت سنگ شجر مفید باشند. اما بررسی وزن سنگ یکی از ساده‌ترین و مطمئن‌ترین روش‌ها است.
- بررسی ظاهر سنگ
سنگ‌های شجر اصل معمولا دارای ظاهری با لکه و رنگ‌های کدر هستند. این ویژگی ظاهری ناشی از ترکیبات طبیعی و فرایندهای زمین شناختی است که در تشکیل این سنگ‌ها نقش داشته‌اند. در مقابل، شجرهای تقلبی اغلب دارای ظاهری صاف و شفاف هستند. این تفاوت ظاهری می‌تواند به عنوان یک شاخص اولیه در تشخیص اصالت سنگ عقیق مورد استفاده قرار گیرد.
باید توجه داشت که این روش تشخیص همواره قابل اعتماد نیست؛ زیرا سنگ‌های عقیق شجر اصلی با ظاهری صاف و شفاف نیز وجود دارند که از نظر کیفیت و ارزش بسیار بالا هستند. این دسته از سنگ‌ها ممکن است به اشتباه به عنوان عقیق تقلبی شناخته شوند. بنابراین، برای تشخیص اصالت سنگ عقیق، بایستی از روش‌های علمی‌تر و تخصصی‌تر مانند آزمایش‌های کانی شناختی و طیف سنجی استفاده کرد که نیاز به تجهیزات پیشرفته‌ای دارد.
- بررسی تغییرات دمایی
سنگ عقیق شجر اصل در هوای گرم و تابستان طبعی سرد دارد و در زمستان طبعی گرم؛ اما سنگ‌های تقلبی تابع دمای محیط هستند.
در مجموع، می توان گفت که برای تشخیص سنگ عقیق شجر اصل از تقلبی باید به چند ویژگی همزمان توجه کرد، از جمله سختی، وزن، ظاهر و تغییرات دمایی. هر یک از این روش‌ها می‌تواند موثر باشد؛ اما استفاده از آن‌ها به تنهایی ممکن است کافی نباشد. در نهایت، تشخیص قطعی نیاز به تخصص و تجربه در این زمینه دارد.
معدن سنگ شجر در ایران
عقیق یک منبع تجدید ناپذیر و ارزشمند زمین است که استخراج آن بسیار دشوار و پرزحمت است. این سنگ کریستالی چند هزار سال قدمت دارد و با توجه به برداشت بی رویه و خام فروشی آن، استخراج مناسب عقیق روز به روز دشوارتر میشود.
کاوشگران عقیق برای یافتن این سنگ گران‌بها مجبور به حفر چندمتری زمین هستند؛ اما حتی گاهی این تلاش‌ها هم نتیجه مناسبی در برنداشته است. با توجه به سختی‌های استخراج و اهمیت حفاظت از این سرمایه ملی، ضروری است که با فرآوری و عرضه مناسب عقیق در زمینه‌های مختلف مثل جواهرات، زیبایی و درمان، بتوانیم این گوهر طبیعی را به شایسته‌ترین نحو به جهانیان معرفی کنیم.
شهرستان فردوس در استان خراسان جنوبی، در فاصله ۱۸۰ کیلومتری از مرکز استان بیرجند و ۳۶۰ کیلومتری از مشهد قرار دارد و یکی از مهمترین مناطق استخراج عقیق در ایران است. این شهرستان به عنوان معدن سنگ شجر در ایران شناخته میشود.
سنگ شجر چگونه تشکیل میشود
سنگ شجر، یک سنگ تزئینی جذاب و منحصر به فرد است که در آن طرح‌های زیبا و شگفت انگیز ظاهر میشود. این طرح‌ها به واسطه ترکیب دی اکسید منگنز با کانی پیرولوزیت تشکیل می‌شوند. در برخی موارد، اکسید آهن و یا سایر ترکیبات منگنزدار نیز می‌توانند باعث ایجاد تصاویر منحصر به فرد بر روی سنگ شجر شوند.
رشد این طرح‌های خاص به صورت دندریتی است؛ یعنی به طرز شاخه‌ای و شبیه درخت گسترش می‌یابند. این شکل‌گیری دندریتی کاملا منطبق با ساختار بلوری و منافذ موجود در کریستال مادر است. به عبارت دیگر، ساختار بلوری و نفوذپذیری کریستال اصلی، شکل‌گیری این طرح‌های منحصر به فرد را هدایت می‌کند.
در روند تشکیل سنگ شجر، محلول‌های آبی حاوی یون‌های منگنز در داخل سنگ زمینی نفوذ می‌کنند. سپس، با تجزیه شیمیایی و خشک شدن تدریجی این محلول‌ها، ذرات دی اکسید منگنز و سایر ترکیبات منگنزدار بر روی سطح سنگ به صورت طرح‌های منحصر به فرد رسوب می‌کنند. این فرآیند به تدریج ادامه می‌یابد و موجب زیبا شدن و غنی‌تر شدن طرح‌های سنگ شجر میشود.
در مجموع، شکل‌گیری سنگ شجر نتیجه ترکیبی از ساختار بلوری سنگ مادر، نفوذ محلول‌های آبی حاوی مواد معدنی منگنزدار و نحوه رسوب‌گذاری این ذرات بر روی سطح سنگ است. این فرایند به تدریج و طی زمان‌های طولانی صورت می‌گیرد و منجر به خلق این طرح‌های شگفت انگیز و منحصر به فرد میشود که باعث ارزش و قیمت بالای این سنگ شده است.